Giai đoạn 2020-2024 ở Việt Nam là thời gian cực thịnh của các hình thức mời gọi đầu tư tài chính khác nhau, từ đầu tư tiền ảo, đầu tư chứng khoán giả, kêu gọi đầu tư, huy động vốn trái pháp luật.
FOMO là phương thức phổ biến của các hình thức mời gọi trá hình
Một đặc điểm của các hình thức mời gọi đầu tư đó là lợi dụng những khái niệm đột phá trong khoa học, công nghệ để đánh tráo khái niệm nhằm tạo lòng tin cho những người ít hiểu biết về lĩnh vực. Những năm 20 là tiền ảo, blockchain, tiếp đến là cơn sốt AI. Còn thập niên trước là mô hình kinh doanh đa cấp.
Mọi người ai cũng có tâm lý sợ sẽ bỏ lỡ cơ hội, vì nếu quá bảo thủ thì không thể bảo vệ tài sản cá nhân trước lạm phát. Áp lực chống lại lạm phát cho tài sản của mình và nỗi sợ bị bỏ lại phía sau khiến nhiều người trở thành nạn nhân của nạn huy động vốn trái pháp luật.
Cho tới hiện tại (2024) thì Việt Nam không cấp phép hoạt động cho bất cứ một sàn tiền ảo nào cả, kể cả những sàn tiền ảo lớn nhất thế giới như Binance, Coinbase. Nói vậy không có nghĩa đầu tư tiền ảo là phạm pháp, có điều, các khuôn khổ pháp lý để bảo vệ nhà đầu tư là chưa có, tất cả phụ thuộc vào uy tín của sàn cung cấp dịch vụ. Như vụ sập sàn tiền ảo Mt Gox và FTX do yếu kém trong quản lý tài sản của nhà đầu tư dẫn tới thất thoát tiền của nhà đầu tư, những nhà đầu tư ở Mỹ có thể kiện và nhận được bồi thường một phần sau hàng chục năm do sàn này được đăng ký hoạt động tại Mỹ, nhưng người dùng Việt Nam thì không thể làm gì, vì ngay cả hình thức nộp tiền vào sàn của người Việt Nam cũng đã là phi chính thống.
Cờ bạc núp bóng đầu tư
Nói cờ bạc là một mô hình kinh doanh cũng không hẵn là sai, khi đánh bạc, chúng ta đầu tư tiền và có rủi ro mất vốn cũng như cơ hội kiếm được lợi nhuận. Tuy nhiên, một sòng bạc sẽ được thiết kế để tỷ lệ thắng thua là 50-50 hoặc nếu tỷ lệ thắng thấp thì lợi nhuận khi thắng được sẽ bằng đúng tỷ lệ thua, nói càng khác, xác xuất thắng càng thấp thì thằn được càng nhiều. Nếu áp dụng quy tắc số lớn trong xác xuất thống kê thì với tất cả các hình thức cờ bạc (không có gian lận), cuộc chơi sẽ được thiết kế để kỳ vọng của biến cố ngẫu nhiên bằng 1, tức chơi càng nhiều, người chơi sẽ càng gần điểm hòa vốn, nhưng sàn sẽ thu phí người thắng. Chính vì lý do đó, các ngày Tết ở Việt Nam nếu chúng ta đánh bài từ sáng tới tối thì khi kết thúc game, ai cũng gần như hòa vốn.
Các năm 19, 20 của thế kỷ 21, rộ lên mô hình đầu tư nhị phân (binary option), vốn bản chất của mô hình này là phái sinh với đòn bẩy cực cao, nhưng việc lựa chọn tham chiếu cơ sở có tỷ lệ tăng/giảm 50-50 (một loại đồng tiền ảo nào đó) sẽ biến đầu tư nhị phân thành cờ bạc trá hình. Đó là chưa xét tới yếu tố các sàn đầu tư nhị phân có thực sự dùng tiền của nhà đầu tư đúng mục đích là đầu tư vào tài sản cơ sở hay không, đa phần là không, tức có thêm yếu tố lừa đảo!
Dấu hiệu rõ nhất để nhận diện một mô hình kinh doanh hay đầu tư là cơ bạc đó là cơ hội thắng thua là 50-50, hay tỷ lệ thua cao tỷ lệ thuận với lợi nhuận cao và ngược lại. Trong xác xuất thống kê, kỳ vọng của hàm xác xuất sẽ tiến tới 1. Ngoài ra, một dấu hiệu nữa đó là không có giá trị thặng dư được tạo ra trong quá trình luân chuyển dòng tiền.
Một mô hình huy động vốn được cải tiến hơn một chút, và có tạo ra giá trị thặng dư trong hoạt động là "bán hàng đa cấp" (ponzi).
Huy động vốn núp bóng bán hàng đa cấp
Một hình thức huy động vốn với tổ chức rất chặt chẽ, hoàn hảo về mô hình. Trong đó đánh vào tâm lý được tham gia chuỗi đầu tư và hơn hết là khá năng nhận được lợi nhuận thụ động (có khi là rất cao) từ khoản đầu tư rất hợp lý ban đầu. Mô hình này được che đậy rất khéo và thường không trực tiếp kêu gọi góp tiền để trở thành thành viên trong hệ thống mà sẽ yêu cầu mua một sản phẩm với giá rất mắc so với giá trị thực, với các luận điểm rất thuyết phục như: chỉ có người sử dụng sản phẩm mới đủ hiểu về sản phẩm để tham gia hệ thống, hay thay vì chi tiền cho quảng cáo, marketing, công ty sẽ trả tiền đó cho hệ thống bán hàng cũng chính là khách hàng.
Giai đoạn năm 2007-2012 ở Hồ Chí Minh là thời điểm sinh viên và người lao động khắp nơi bị lôi kéo vào các mô hình bán hàng đa cấp. Rất nhiều người bỏ tiền ra mua sản phẩm với giá cắt cổ không phải vì nhu cầu sử dụng mà vì hy vọng vào lợi nhuận thụ động khủng trong tương lai. Mô hình này sẽ sụp đổ khi không thể tiếp tục huy động vốn bằng cách bán sản phẩm với giá mắc cho người mới, còn người có nhu cầu sử dụng thực thì sẽ không mua với giá cao bất hợp lý như vậy.
Lừa đảo núp bóng đầu tư
Ngày này, với sự phát triển của công nghệ thông tin nên nhiều hình thức đầu tư tài chính đã được số hóa thông qua các ứng dụng điện thoại hoặc website của đơn vị phát hành. Mặc dù thực hiện đầu tư qua ứng dụng của đơn vị phát hành hợp pháp là an toàn, nhưng không phải cứ có ứng dụng điện thoại là an toàn hay cứ có website nhìn chuyên nghiệp là an toàn. Hiện nay, có rất nhiều mô hình đầu tư đã được pháp luật bảo vệ và có cơ chế quản lý để đảm vệ quyền của nhà đầu tư, ví dụ như: góp vốn thành lập doanh nghiệp, mua chứng khoán, mua trái phiếu, gửi tiết kiệm ngân hàng... Để so sánh, cho tới năm 2024 tại Việt Nam thì các hình thức đầu tư sau đây vẫn chưa được nhà nước cấp phép hoạt động hoặc không có cơ chế bảo vệ nhà đầu tư nhưng vẫn thường thấy trong xã hội: cho vay ngang hàng (peer to peer lending), tiền ảo (crypto currency, hay bị đánh tráo thành blockchain), sàn mua bán ngoại tệ (forex), hợp đồng hợp tác đầu tư mua bất động sản hình thành trong tương lai, hợp đồng đặt cọc bất động sản hình thành trong tương lai...
Khi đầu tư vào một kênh chính thống được cấp phép bởi nhà nước (đơn vị cung cấp dịch vụ có giấy phép đăng ký kinh doanh đúng ngành nghề), thì nhà nước sẽ có các biện pháp để đảm bảo tiền đầu tư được sử dụng đúng mục đích, không bị sàn lén chiếm dụng cho mục đích khác. Ví dụ, khi mua 1 mã chứng khoán ở sàn hợp pháp thì nhà đầu tư sẽ thực hiện chuyển khoản tiền mua vào 1 tài khoản cá nhân được quản lý bởi ngân hàng, sàn không thể rút tiền từ tài khoản cá nhân đó mà chỉ có thể lập lệch chuyển tiền tới người bán chứng khoán (cũng là một tài khoản khác được quản lý bởi ngân hàng). Thực tế thì có thêm một số nghiệp vụ trung gian, nhưng ý tưởng cơ bản để sàn không thể dùng tiền của nhà đầu tư cho mục đích khác là như vậy. Ngân hàng thường là bên thứ ba hỗ trợ các nghiệp vụ như quản lý tài khoản, xác nhận giao dịch thành công...
Năm 2022 ở Việt Nam có nổi lên hai vụ sụp đổ của hai sàn cho vay ngang hàng khá lớn ở Việt Nam lúc đó là Fiin và VO247. Cả hai sàn đều mất thanh khoản do "bank run", tức nhà đầu tư rút tiền khỏi nền tảng nhưng nền tảng không đủ khả năng chi trả. Xét đến bản chất của đầu tư ngang hàng thì khi chúng ta chuyển tiền cho sàn thì sàn phải chuyển tiền đó cho người vay, tổng số tiền cho vay phải bằng với số tiền gửi vào của nhà đầu tư. Tuy nhiên, khi "bank run" xảy ra, thì số liệu kế toán đã cho thấy sàn đã cho vay số tiền ít hơn tổng số tiền nhà đầu tư gửi vào, thậm chí, có thông tin xác nhận rằng Fiin đã tự tạo các hợp đồng vay ngang hàng ảo trên nền tảng của chính mình để rút tiền của nhà đầu tư ra sử dụng cho mục đích khác. Có một sàn cho vay ngang hàng khác là Tima có biện pháp để chứng mình là tiền đầu tư thực sự được đem đi cho vay bằng cách mua bảo hiểm Bảo Minh cho khoản vay đó, trong trường hợp này công ty bảo hiểm có thể xem là đơn vị bảo chứng rằng tiền gửi được sử dụng đúng mục đích (nhưng còn phụ thuộc vào sự minh bạch trong nghiệp vụ của bên bảo hiểm). Như vậy rủi ro lớn nhất khi tham gia các mô hình đầu tư không chính thống không phải là rủi ro tài sản đầu tư bị mất giá, mà là rủi ro tiền đầu tư bị chiếm dụng, sử dụng không đúng mục đích bởi sàn trung gian.
Làm sao đánh giá sàn sẽ sử dụng tiền đúng mục đích
Nếu sàn yêu cầu chuyển tiền đầu tư tới một tài khoản cá nhân hay tài khoản của riêng công ty đó, và công ty hay sàn đó có toàn quyền sử dụng số tiền đó thì đây là mô hình hoàn toàn có rủi ro lớn xảy ra tình trạng sử dụng tiền đầu tư không đúng mục đích. Tất cả các quỹ đầu tư, quỹ ETF, quỹ chứng khoán... ở Việt Nam đều phải sử dụng dịch vụ quản lý vốn của ngân hàng và khi thực hiện đầu tư, nhà đầu tư sẽ chuyển tiền vào tài khoản riêng của cá nhân họ được mở tự động ở ngân hàng, và chỉ ủy quyền mua bán tài sản đầu tư cho sàn hay quỹ.
Làm sao đánh giá một lời mời gọi đầu tư là không phải cờ bạc hay lừa đảo?
Hoặc một, nếu khoản đầu tư có tỷ lệ thắng 50-50 thì đó chắc chắn là cờ bạc, hoặc nếu không phải cờ bạc thì cũng không nền đầu tư.
Hoặc hai, kỳ vọng của hàm xác xuất (tìm hiểu về toán xác xuất thống kê nếu chưa hiểu khái niệm này) của khoản đầu tư tiến về 1. Đây là cờ bạc.
Hoặc ba, mô hình đầu tư không tạo ra giá trị thặng dư.
Hoặc bốn, đầu tư bằng cách gửi tiền cho đơn vị trung gian như sàn thực hiện ủy thác đầu tư nhưng không chịu kiểm soát của bên thứ ba nào khác.
Hoặc năm, huy động vốn từ nhiều người vào công ty trách nhiệm hữu hạn, hoặc công ty cổ phần không qua sàn chứng khoán là bị cấm ở Việt Nam.
Hoặc sáu, không có bằng chứng sở hữu tài sản đầu tư của nhà đầu tư.
Trừ khi, bạn sẵn sàng chấp nhận mất vốn. Tuy nhiên, một trong những nguyên tắc cơ bản của đầu tư là BẢO TOÀN VỐN.
Pháp luận bảo vệ kênh đầu tư chính thống
Một trong những lợi ích của việc đầu tư qua các kênh chính thống, được nhà nước quản lý và cấp phép đó là được bảo vệ quyền lợi khi có sự cố xảy ra.
Năm 2022, ông Trịnh Văn Quyết bị bắt và buộc tội nâng không vốn điều lệ của công ty FLC để được niêm yết trên sàn chứng khoán, và sau đó ông Quyết còn sử dụng nhiều tài khoản mua bán mã cổ phiếu của chính mình để đẩy giá cổ phiếu lên. Khi vụ việc bị phát hiện, ông Quyết bị buộc phải dùng tài sản cá nhân còn lại để hoàn trả cho các nhà đầu tư bị ảnh hưởng do mua cổ phiếu của ông. Hiện tại, gần như tất cả nhà đầu tư trực tiếp mua cổ phiếu của FLC đã thu hồi được vốn (không có lãi).
Năm 2023, ngân hàng SCB vướng khủng hoảng do đề xuất khách gửi tiền mua trái phiếu của công ty An Đông. Vì trái phiếu cũng là kênh đầu tư hợp pháp ở Việt Nam, nhưng công ty An Đông đã sử dụng một số thủ thuật tài chính để phát hành được trái phiếu (thực tế thì công ty An Đông không đủ tiêu chuẩn của nhà nước để phát hành trái phiếu). Chính vì vậy, hiện tại nhà nước đã vào cuộc, điều tra và buộc người chịu trách nhiệm phải có nghĩa vụ hoàn trả cho trái chủ (người đầu tư). Những nhà đầu tư An Đông vẫn còn may mắn là có thể thu hồi được vốn (có thể chỉ một phần vốn) theo quy định của luật phá sản công ty ở Việt Nam.
